რატომ არა გვაქვს ამომრჩევლის მიერ არჩეულზე ზემოქმედების პირდაპირი და უშუალო შესაძლებლობა? და რატომ მოქმედებს უკონტროლოდ 4 წლის განმავლობაში დეპუტატი? რატომ ვერ ვღებულობთ ზომებს, როცა დეპუტატი წინასაარჩევნო დაპირებებს არ ასრულებს და მეტიც, ხმას აძლევს ანტიეროვნულ და ანტისახელმწიფოებრივ კანონებს?
კითხვებზე პასუხის გაცემა დავიწყოთ იმით, რომ აღვნიშნოთ შემდეგი:
სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების დაცვის 1966 წლის საერთაშორისო პაქტი სავალდებულოა ამ ხელშეკრულების წევრი სახელმწიფოებისთვის და საქართველოსთვის ეს დოკუმენტი ძალაში შევიდა 1994 წლის 3 აგვისტოს. ამ მნიშვნელოვანი დოკუმენტის 25-ე მუხლი ითვალისწინებს , რომ ნებისმიერ მოქალაქეს უფლება აქვს:
ა) მონაწილეობდეს სახელმწიფო საქმეთა წარმოებაში, როგორც უშუალოდ, (ხაზი გავუსვათ – უშუალოდ), ისე თავისუფლად არჩეული წარმომადგენლების საშუალებით;
ბ) მისცეს ხმა და არჩეულ იქნას საყოველთაო პერიოდულ არჩევნებში, რომლებიც წარმოებს საყოველთაო და თანასწორი საარჩევნო უფლების საფუძველზე კენჭისყრით და უზრუნველყოფს ამომრჩევლების სურვილის გამოვლინებას.
საერთაშორისო პაქტი მკაფიოდ აცხადებს, რომ ამომრჩეველი, მხოლოდ არჩევნების საშუალებით და დროებით გადასცემს თავის უფლებას მის წარმომადგენელს, გამოხატოს ამ ამომრჩეველის ნება.
ამ ხელშეკრულების პარაგრაფი მე-8, თავი მე-5 -ით განსაზღვრული ამომრჩევლის და მის მიერ არჩეულის შორის ძალაუფლების განაწილების აზრი იმაში მდგომარეობს, რომ გამორიცხული იქნას მთელი ძალაუფლების თავმოყრა რომელიმე ერთ სახელმწიფო ორგანოში, რაც არ უნდა საყოველთაო არჩევითი იყოს ის. ამიტომ ვერც ერთი ორგანო, იქნება ეს პარლამენტი თუ პრეზიდენტი, ვერ ჩაითვლება ხალხის სუვერენული ნების სრულუფლებიან გამომხატველად. და, თუ ეს ასეა, შესაბამისად, ამომრჩეველს არჩევნებში მონაწილეობის გარდა უნდა ჰქონდეს თავისი უზენაესი ნების გამოხატვისთვის სხვა მექანიზმები იმ შემთხვევაში, თუკი მის მიერ არჩეული ხელისუფლების შეხედულებები ხალხის ინტერესებისგან განსხვავდება. ასეთი შემთხვევები აღკვეთოს დროულად და არ ელოდოს 4 წლის გასვლას.
დიახ, ლოგიკურია, რომ ამომრჩეველს ეს მექანიზმები ჰქონდეს, მაგრამ არა აქვს.
ჩვენი ქვეყნის მოცემულობაში ხალხის სუვერენული ნების გამოხატვის უფლების უგულველყოფაა ის, რომ არც ერთი კონსტიტუცია რეფერენდუმის საშუალებით არ ყოფილა მიღებული, და არ ყოფილა გათვალისწინებული მოსახლეობის უმრავლესობის აზრი კონსტიტუციაში არსებული მრავალი კანონის მიმართაც, მათ შორის, საქართველოს კონსტიტუციის ის მუხლების მიმართ, რომლებიც დეპუტატის უკან გამოწვევას დაუშვებლად მიიჩნევს. მეტიც , როგორც მრავალჯერ აღვნიშნეთ, საქართველოს მოსახლეობას 1995 წლიდან კონსტიტუციით აქვს ჩამორთმეული რეფერენდუმის მეშვეობით კანონის მიღების და გაუქმების უფლება.
და ნუთუ, ამომრჩეველს არც სხვა რაიმე სახის მექანიზმი არ უნდა ჰქონდეს, რომლის საშუალებით, თავის მიერ არჩეულზე პირდაპირ მოახდენდა გავლენას?
დამოუკიდებელი საქართველოს არსებობის 30-წლიანმა პერიოდმა გვიჩვენა, რომ დეპუტატზე კონტროლის მექანიზმის არ არსებობამ არ გაამართლა და უფრო მეტიც, ასეთი მექანიზმის არ არსებობის შემთხვევაში, 4 წელიწადში ერთხელ არჩევნებში ამომრჩევლის მონაწილეობა ფარსი ხდება. ასეთი არჩევნების შედეგად ხელისუფლებაში მოხვედრილი პოლიტიკური ძალები არანაირ პასუხისმგებლობას არ გრძნობენ წინასაარჩევნოდ გაცემულ დაპირებებზე. აქედან გამომდინარე გასაგებია ის შედეგები, რაც დგება ასეთი სისტემური მმართველობის დროს. 30 წელი საკმარისზე მეტია დასკვნების გასაკეთებლად, სისტემა აუცილებლად შესაცვლელია. ანალიზის შედეგად აშკარა ხდება, რომ საზოგადოების ცხოვრებას დეპუტატის უკან გამოწვევის წესის შემოღება არ გააუარესებს. ხელისუფლებაში მოხვედრილ არაკეთილსინდისიერ და არაპროფესიონალ პიროვნებებს კი ეს წესი ნამდვილად შეუქმნის პრობლემებს და გამორჩენის მიზნით ხელისუფლებაში მოხვედრის სტიმულს დაუკარგავს.
ახალს არაფერს ვამბობთ – დეპუტატის უკან გამოწვევის წესი მრავალ ქვეყანაში მოქმედებს.
არჩეული პირის უკან გამოწვევა უშუალო დემოკრატიის ერთ- ერთი ფორმაა. გამოწვევის ინსტიტუტი – ეს სახალხო მმართველობის ის სპეციფიკური ინსტიტუტია, რომელიც არჩეულ პირსა და მის ამომრჩევლებს შორის ურთიერთობებს არეგულირებს ამ უკანასკნელის სასასრგებლოდ და არჩეულს აკისრებს პასუხისმგებლობას ამომრჩევლების მიმართ.
გამოწვევის ინსტიტუტმა დიდი ისტორიული გზა გაიარა. მისი ფორმირება უშუალო დემოკრატიის მექანიზმად ძველი საბერძნეთის ანტიკური ეპოქიდან იწყება, როცა სახალხო კრებების გადაწყვეტილებების მეშვეობით ხდებოდა ამა თუ იმ თანამდებობის პირის უფლებამოსილების ვადაზე ადრე შეწყვეტა.
არჩეული პირის უკან გამოწვევის ინსტიტუტმა უფრო ჩამოყალიბებული ფორმები შუა საუკუნეებში მიიღო, როცა დიდი ქალაქები ცენტრალური მმართველობიდან დამოუკიდებლობის მოპოვებისკენ მიისწრაფოდნენ. ევროპაში ბურჟუაზიის განვითარების შემდეგ კი იწყება სწორედ ის უკუპროცესები, როცა შეძლებულმა ფენებმა გადაწყვიტეს ხელში აეღოთ მთელი ხალხის წარმომადგენელის როლი და სახალხო კრებების მნიშვნელობა შეემცირებინათ.
ჯერ კიდევ 1774 წელს ედმუნდ ბერკმა დაიწყო ბურჟუაზიის ინტერესების დაცვა, დეპუტატის საქმიანობის კონცეფცია ჩამოაყალიბა და მას პოლიტიკური მანევრის და სხვებთან შეთანხმების უფლება მიანიჭა. ანუ დეპუტატს მიეცა შესაძლებლობა, საკუთარი შეხედულებით ემოქმედა და არა ამომრჩევლების ინტერესების გათვალისწინებით. იგივე ხდება ახლაც თანამედროვე მსოფლიოში. ოლიგარქებს და ფინანსურ ჯგუფებს არანაირად არ უნდათ ხელიდან გაუშვან ეს საშუალება – კანონით ჰქონდეთ უფლება, იყვნენ ხალხის „წარმომადგენლები“. რა თქმა უნდა, ისინი ყველანაირად ეცდებიან, რათა არ დაუშვან ხალხის კონტროლი მათ საქმიანობაზე. ასეთ მოცემულობაში ხალხი მხოლოდ ექსტრემალური მოვლენების, რევოლუციების, აჯანყებების დროს იბრუნებს უფლებას, მონაწილეობა მიიღოს სახელმწიფო მმართველობის ფორმირებაში. მხოლოდ ამ დროს ხორციელდება რეალურად მე-17 საუკუნის მოაზროვნის, ჯონ ლოკის მიერ დამკვიდრებულ პრინციპი, რომლის მიხედვითაც – “ხალხს მაინც რჩება უზენაესი უფლება, რომ გააუქმოს ან შეცვალოს საკანონმდებლო ორგანო, როგორც კი ჩათვლის, რომ ამ უკანასკნელმა გამოცხადებული ნდობა არ გაამართლა”. მაგრამ ეს პრინციპი მხოლოდ მცირე ხნით რეალიზდება, რადგან არ იცვლება თვითონ სისტემის არსი. რევოლუციის შემდეგ ისევ ფინანსურ ჯგუფებთან შერწყმული ბიუროკრატია იგდებს ხელში ძალაუფლებას. მიუხედავად ამისა, დეპუტატის უკან გამოწვევის პრაქტიკის ცხოვრებაში დანერგვის უამრავი ისტორიული მაგალითია.
მეცხრამეტე საუკუნის მეორე ნახევრიდან განსაკუთრებით პარიზის კომუნის დროს, გამოწვევის ინსტიტუტი განსაკუთრებულ აქტუალობას იძენს. ხალხის რჩეულებს მკაცრად უნდა დაეცვათ თავისივე ამომრჩევლების ინსტრუქციები . წინააღმდეგ შემთხვევაში, ნებისმიერ დროს ხდებოდა მათი უფლებამოსილების შეწყვეტაც და ხშირად მათი დასჯაც. შეიძლება ბევრს გაუკვირდეს, პარიზის კომუნის საქმიანობის ამ მახასიათებელმა განვითარება მეოცე საუკუნის დასაწყისში საბჭოთა რუსეთშიც მიიღო, როცა პირველ ეტაპზე ბოლშევიკებმა პედანტურად მიბაძეს პარიზის კომუნას დეპუტატის უკან გაწვევის ინსტიტუტის შემოღებაში. 1917 წლის 24 ნოემბერს დეკრეტიც გამოიცა „ დელეგატების გამოწვევის უფლების შესახებ“ რომელიც შემდგომ 1918 და 1925 წლების კონსტიტუციაშიც კი შევიდა და 1931 – 33 წლებში აქტიურადაც გამოიყენებოდა საბჭოებში, თუმცა მერე კომპარტიის ერთმმართველობის გაძლიერების პირობებში გაწვევის ინსტიტუტმა დაკარგა აქტუალობა და დემოკრატიის დეკორაციად იქცა. მეოცე საუკუნის დასაწყისიდან გაწვევის ინსტიტუტის მექანიზმები რაღაც ფორმით სხვა ქვეყნებშიც გამოჩნდნენ .მაგალითად, შვეიცარიასა და აშშ-ში. ორიგონის შტატი პირველი იყო, რომელმაც ეს წესი კონსტიტუციურად დაამტკიცა 1906 წელს ( იხ.: The Book of the States, 1998–1999. Lexington, 1998, vol. 32).
1920-78 წლების განმავლობაში ამერიკის უკვე 36 შტატის კონსტიტუციაში ჩაიდო მუხლები არჩევითი პირების დროზე ადრე გამოწვევის შესახებ (ორეგონი, არიზონა, კოლორადო, ნევადა, ვაშინგტონი, მიჩიგანი , კანზასი, ლუიზიანა, ჩრდ, დაკოტა, აიდახო, ალიასკა, მონტანა, ჯორჯია და სხვა).
გაწვევის მექანიზმები შეტანილია ავსტრიის კონსტიტუციაშიც 1929 წლიდან ( მე-6 ნაწილის , 60 მუხლი). ასეთი მექანიზმებია იაპონიის 1947 წლის კონსტიტუციაშიც ( მე -15-ე მუხლი, თვითმართველობის ორგანოების დეპუტატების უკან გამოწვევა).
ჩინეთში უკან გამოწვევის ინსტიტუტი 1982 წლიდან მოქმედებს. რომლის თანახმად, ნებისმიერ მოქალაქესაც კი შეუძლია მოითხოვოს იმ დეპუტატის გამოწვევა, რომელიც არღვევს კანონს, დისციპლინას, არ ასრულებს დაკისრებულ მოვალეობას და წინასაარჩევნო დაპირებებს. მოთხოვნა დგება სახალხო წარმომადგენელთა მუდმივი კომისიის წინაშე, რომელიც განცხადების შემოწმების და შესაბამისი დეპუტატის მოსმენის საფუძველზე ღებულობს გადაწყვეტილებას, დააყენოს თუ არა საკითხი გამოწვევის შესახებ. ჩინეთის კონსტიტუციის 102 მუხლის მეორე ნაწილი ამბობს: “ამომრჩევლებს აქვს უფლება, კანონით გათვალისწინებულ შემთხვევებში ვადაზე ადრე გაიწვიონ მათ მიერ არჩეული დეპუტატები“. გაწვევის პროცედურები რეგულირდება იგივე აქტებით, რომლითაც არჩევნები, ანუ საარჩევნო კანონმდებლობით.
საფრანგეთის საარჩევნო კოდექსშიც სამართლებრივი ნორმების ფართო სპექტრია. რომელიც დიდ პასუხისმგებლობას აკისრებს დეპუტატებს. ფრანგულ კოდექსში სანქციებს მთელი თავი აქვს მიძღვნილი (L.86– L. 117)
კანადაში პარლამენტის დეპუტატის გამოწვევის წესი 1995 წლიდან მუშაობს.
შვეიცარიაში დეპუტატთა დროზე ადრე უფლებამოსილების შეჩერება ხდება 6 კანტონში. საინტერესოა , რომ შვეიცარიაში არა მხოლოდ მაჟორიტარი დეპუტატების, არამედ პროპორციული სიებით არჩეული დეპუტატის უკან გამოწვევის მექანიზმიც არსებობს. ამომრჩეველს რეფერენდუმის მეშვეობით შეუძლიათ ვადაზე ადრე და ერთდროულად გამოიწვიონ მთელი კანტონის (ოლქის) საკანონმდებლო ორგანო, სრული შემადგენლობით. უნდა აღინიშნოს, რომ შვეიცარია პირველი სახელმწიფოა ევროპაში, რომელმაც ფედერაციული ტერიტორიული მოწყობა დაამკვიდრა და ამ ქვეყნის კანონმდებლებს ვერავინ ასწავლის, თუ რა არის დემოკრატია.
ზემოთ ჩამოთვლილ ქვეყნებში დეპუტატის უკან გამოწვევის მექანიზმების წლების განმავლობაში ფუნქციონიერების ფაქტი გვაძლევს საშუალებას მივიჩნიოთ , რომ დეპუტატის უკან გამოწვევის ინსტიტუტს არსებობის უფლება გააჩნია და მისი ამოქმედება აუცილებელიცაა საქართველოში. ამომრჩევლის მიერ არჩეული უნდა ემსახურებოდეს ამომრჩეველს და არა – პირიქით.
დეპუტატის უკან გამოწვევის წესის მოწინააღმდეგები უმეტესწილად იმ ძალების ქომაგები გამოდიან, რომელთაც ხელისუფლებაში ყოფნის დროს თავიანთი პირადი ინტერესების გატარება სურთ. საინტერესო ფაქტია ისიც, რომ მსოფლიო ოლიგარქიის პოლიტიკური მისწრაფებების გამომხატველი „ვენეციის კომისიაც“ გამოწვევის ინსტიტუტის წინააღმდეგი მიდის და საკმაოდ კრიტიკულად აფასებს დეპუტატის წევრის გამოწვევის მექანიზმებს. „ვენეციის კომისიის“ ამ პოზიციით გამოდის, რომ შვეიცარია, აშშ კანადა, იაპონია , სადაც დეპუტატის უკან გამოწვევის მექანიზმი უკვე მოქმედებს, საკმარისად დემოკრატიული სახელმწიფოები არ არიან, რასთან დათანხმების საფუძველიც, ცხადია არ არსებობს.
რა თქმა უნდა, მისაღებია აზრი, რომ უკან გაწვევის პროცედურები დასახვეწია, რათა არ მოხდეს სახელისუფლებო კრიზისი ამ მექანიზმის არაკეთილსინდისიერად გამოყენებაში დაინტერესებული ძალების მიერ. დასახვეწი იქნება იმ სტრუქტურის მუშაობაც, რომელმაც უნდა მიიღოს გადაწყვეტილება, თუ რამდენად საფუძვლიანი იქნება დეპუტატის უკან გამოწვევა. კითხვები მართლაც ბევრია ამ ინსტიტუტთან მიმართებაში, მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ ამომრჩეველმა ხელიდან გაუშვას ხელისუფლებაზე ზემოქმედების ასეთი მძლავრი იარაღი. უბრალოდ, საჭიროა ფართო საზოგადოების ჩართვა ამ მექანიზმების შემუშავებაში და არ არსებობს პრობლემა საერთო ძალებით რომ არ გადაწყდეს. მით უმეტეს, რომ საარჩევნო კანონზე მუშაობა დაწყებულია საზოგადოებრივი ჯგუფების მიერ და ეს მუშაობა კიდევ გრძელდება.
ფაქტი ერთია, ხელისუფლებაზე ზემოქმედების ბერკეტები აუცილებელია საზოგადოებისთვის.
და კიდევ ერთხელ ვიტყვით, სწორედ ამიტომ არის აუცილებელი იმ საზოგადოებრივი სტრუქტურის შექმნაც, რომლის ფინანსური და ადამიანური რესურსი საშუალებას მოგვცემს, ვაიძულოთ დღევანდელი ავტოკრატიული სისტემა, დაუბრუნოს ხალხს ხელისუფლებაზე ზემოქმედების მექანიზმები.